Bstkarin rsy gtirdiyi "Nrgiz" (1935) operasi bd"ul- M"usl"um yaradiciliginin zirvsi hesab olunur. Bununla bagli bstkar gundliyind yazirdi:

“Isim n cox ilham vern, srd tsvir olunan hadislrin mn ziz v dogma olmasi idi. Mn bu m"ovzunu qlbn sevdim, hrtrfli d"us"und"um. Dramatik chtdn lazimi skil saldim. Qdim fsan v nagillardan uzaqlasib "oz"um g"ord"uy"um, sahidi oldugum, hyatla tmas etdiyim g"unlri d"us"und"ukc ruhlanir, yaradicili.”

bd"ul-M"usl"um"un g"undliyind “Nrgiz” operasi il bagli asagidaki mlumatlari ld etmk m"umk"und"u. Gundlikd yazilir:

“ M.Bagirov , Hsn kisi, B. Mustafayev, Bdl, H.H"useynov , Molla M"utllim, .Z"ulalov , "Uzeyir Hacibyli bu operaya y"uksk qiymt verdilr. M"ovzusunu xalq k"utllrinin "usyan hrkatindan g"ot"urn “Nrgiz” operasi inqilabi mzmunda yazilan ilk Azrbaycan operasi… olmaqla brabr, ilk df opera shnsind m"uasir hyatimizin qhrman obrazlarini yaratdi”.

“Nrgiz” operasi haqqinda yalniz Azrbaycan musiqis"unaslari fikir s"oylmmisdilr. Bu, opera basqa respublikalarin mshur v taninmis teatr xadimlri trfindn d y"uksk qiymtlndirilmisdi. Bel sxslrdn biri gorkmli sovet musiqis"unasi, alim S.I.Koryev idi. O, yazirdi:

"Nrgiz" realistik sovet operasidir. Ideyaca cox zngin, bdii fikir etibari il drindi. “Nrgiz” operasi bizim m"uasir hyatdan g"ot"ur"uln v sovet inqilabi-qhrmanliq m"ovzusunu ks etdirn, ideya v bdii sviyysi y"uksk olan shn srlrindn birincisi olaraq sovet musiqili teatr tarixin daxil olacaqdi”.

bd"ul-M"usl"um Maqomayevin yaradiciligini v hyatini paralel nzrdn kecirmk v "oyrnmk "umumi informasiyani daha da genislndir bilr. Bstkar “Nrgiz” operasini yazdiqdan iki il sonra d"unyasini dyismisdi. Hamiya yaxsi mlum idi ki, bu, opera Azrbaycanda sovet hakimiyytinin qurulmasina hsr olunubdu. Bstkar-dirijorun aldigi cox sayli m"ukafat, tskk"ur v tltiflr, hmcinin, fxri ad, mhz bu opera il birbasa baglidi. Xalq arasinda gzn qeyri-rsmi s"ohbtlr g"or bstkar repressiya qurbani olub v sovet hakimiyyti trfindn g"ulllnibdi. Ancaq onun Fxri Xiyabanda dfn olunmasi, hmcinin, "ovladlarinin Kommunist Partiyasinin "uzv"u olmalari, Cmalddinin y"uksk d"ovlt vziflrind uzun illr calismasi, Mhmmdin II D"unya m"uharibsind qhrmancasina hlak olmasi biz deyilnlrin yalan, dedi – qodu olmasini s"oylmy imkan verir. "Nrgiz" operasi 1938 Hmin operanin librettosunu tarixi romanlarin g"orkmli n"umayndsi Mmmd Sid Ordubadi yazmisdi. Operanin yeni redaksiyasinin m"ullifi is taninmis sovet bstkari Reynqold Qliyer, quruluscu rejissoru S. Dadasov, rssamlari NA Mustafayev v I. Axundov, dirijoru Arbaycan ictimaiyytin yaxsi tanis olan maestro Niyazi, Nrgiz rolunun ifacisi is g"orkmli opera m"ugnnisi S"ovkt Mmmdova olmusdu.

Bstkarliq faliyytind cox aktiv olan bd"ul-M"usl"um, hmcinin, b"oy"uk hvsl ictimai islrl d msgul olmusdu. Eyni zamanda o, “Maarif Komissarligi”nda s"ob m"udiri vzifsind islmis v “Musiqili Teatr”in bdii rhbri kimi calisimisdi. 1929-cu ild bstkar-dirijor Azrbaycan radio mrkzinin musiqi rhbri kimi yeni yaradiciliq isin baslamisdi. Onun mshur “Radio marsi” hmin illrd yazilib v bu g"un qdr "oz mahiyytini itirmyibdi. Nhayt ki, 1935-ci ild bstkara Azrbaycan SSR- nin “mkdar incsnt xadimi” fxri adi verilir. Uzun illrdi Azrbaycan Filarmoniyasi Maqomayevin adini dasiyir.

Onun haqqinda y"uksk fikir s"oylyn Ulu "Ondr Heydr liyev demisdi: “Bsr tarixind el sxsiyytlr var ki, onlar tk "ozlri "uc"un yox, b"ut"un xalqin, blk d b"ut"un bsriyytin xosbxtliyi namin hyata glirlr. Bu c"ur insanlar xalqa, ninki, sagliginda, htta, "ol"um"undn sonra da xeyir gtirirlr. bd"ul- M"usl"um Maqomayev hqiqi, sl realist xalq bstkari, Azrbaycan musiqi incsnti yolunda duran v b"ut"un sdlri amansizcasina vurub dagidan csartli novator idi”.

bd"ul-M"usl"um Maqomayevin hyat yoldasi, nv M"usl"um"un nnsi Baydag"ul xanimin s"oyldiyin g"or onlar payiz fsilind K"ur qiraginda istiraht edrkn o, (yni, Baydag"ul xanim: -C.P.) birdn caya yixilir. Onu xilas etmk "uc"un bd"ul-M"usl"um suya atilir v hyat yoldasini xilas edir. Havanin v suyun soyuq olmasi rinin shhtin mnfi tsir gostrir v o, brk xstlnir. Cox kecmir ki, hmin zaman m"ualicsi m"umk"un olmayan vrm xstliyindn d"unyasini dyisir.

Cmalddin bd"ul- M"usl"um oglu Maqomayev (1910-1977)

(Muslum Maqomayevin misi)

Cmalddin Maqomayevin evi kicik M"usl"um "uc"un hmis dogma v isti olmusdu. Kicik yaslarindan misinin himaysind yasayan, burda tlim-trbiy alan, burdan d"unyaya prvazlanan M"usl"um "uc"un bu ev m"uqdds bir ocaq, rahat v isti besik rolunu oynamisdi, -desm, -mnc, yanilmaram. Nnsi Baydag"ul xanim, misi Cmalddin v misinin hyat yoldasi polyak silli Mariya Ivanovna daima bu balaca oglanin qaygisina qalmis, onun b"ut"un siltaqliqlarina, trsliyin tab gtirmisdilr.

Atasini kicik yaslarinda olarkn m"uharibd itirn v m"ovcud durumdan asili olaraq anasindan ayri d"usn M"usl"um Cmalddin v onun hyat yoldasi Mariya Ivanovna, hm valideyin, hm ata-ana, hm d qohum, trbiyci, "umumiyytl, n yaxin v dogma insanlar olmusdular. Ancaq b"ut"un bunlar hl hr sey demk deyildi. Cmalddin bir mi kimi , hm d M"usl"um"u sevmyi bacarirdi. Onun M"usl"um olan sonsuz sevgisinin hddi-h"ududu yox idi.

M"usl"um bu bard "oz xatirlrind yazirdi: “ Atamin dogma qardasi Cmalddin Maqomayev v hyat yoldasi Mariya xala mnim "uc"un hqiqi valideyin oldular”.

M"usl"um onlar haqqinda daima yaxsi danisardi, yeri gldikc onlarin zhmtini, qaygisini dil gtirrk y"uksk dyrlndirrdi. “Mnim unudulmaz Mariya Ivanovnam! Hec bir g"uzst yol vermyn, mtin, csartli, dayanaqli xasiyyt v diplomatik frast malik olan Mura xalam. O, cox yaxsi bilirdi ki, hyatda nyi etmk olar, nyi yox. Hddn cox kitab oxuyan bu qadin bizim ail mdniyytinin msli hesab olunurdu! gr o, "oz"un"un sevimli kitabini oxumurdusa, onda m"utlq radioya qulaq asirdi. Hmin vaxt bizim evd o zaman "uc"un az tsad"uf olunan “Mir” adli g"ucl"u radioqbuledici var idi”.