— Бізді тілегіміз Мделіханда емес, зіізде ой, — деді Есенгелді байсалды нменен.

— И, сіздерді тілектерііз менде, ал мені тілегім оан ханында, сонда не боланы? — шбегі аппа тістерін крсете клді. — Аллатаала, дниені домбыраны пернесіндей, бір нді бір нмен байланыстыра жаратса амал не? Алдияр тасырды не айтатынын кім біледі?

Саржан абаын шытты.

— Бл — бір сандыты ішінде бір санды, оны ішінде кйсандыты кебі ой…

— И, сол кй сандыты кілті оан ханыны олында емеc пе? — Бегдербек те абаын шытты. Оны алы абаы жабылып, айта ашылды. — ысыр сзді айтеміз, одан да не тілейтініізді айтыдар.

— Кімнен.

— Мделіханнан, менен.

— Бізді тілек зіізде, алдияр тасыр шбегі, — деді Саржан тікелей, — тілек біреу-а: сіздерді берген жауынгерлеріізді андай ерлік іске бара алатынын біз ана жылы з кзімізбен крдік ой. рине айдалада жатан аза елі шін збек аайына жан ию оай емес. Сондытан арамаыыздаы Сыр бойын, аратау, Сайрам, Шу, бойын жайлаан ыпша, оырат, Шымыр, Ысты, Сиым, Сыбан, Жаныс ауылдарынан сарбаз жинап елімізді, жерімізді орауа ммкіндік берііз.

Жылы жылы Араа Ммет лім шбегі алы скерді бастап барып, ар жаынан патша солдаттары шыанда Ташкентке арай ашанын Саржанны сз етіп траны шбегіне намады. Сол себептен ол алы абаын арс жауып Саржана тйіліп отыр.

— Сонда ол кш кімге арсы шыады?

— А патшаа, алдияр тасыр шбегі.

— Жалыз ана а патшаа ма?

«Жо, мндай кш жиналса азатар е алдымен оан хандыына арсы шыады. Оны Бегдербек жасы біледі. йткені Россия империясынан грі блар- а азір оан, Хиуа хандытарыны тегеуіріні батып отыр. шбегі мны да біледі. И, Россия империясы зірге аза жеріне бекіністерін салып, кіріктер арылы біртіндеп з ыпалын таратып жатыр. Ал соынан бкіл аза жерін біржолата басып алма. Тбі зіні меншігіне тиетін ел болан со, азір бірден салы жаынан да ан асатып отыран жо. Ол сондытан да бір мы сегіз жз жиырма екінші жылы уставы бойынша Орта жз кіріктерінен алатын мал салытарын да жинауды кешіктіріп келді. Ал оан, Хиуа хандытары болса, олар азаа андай иянат жасамады десеші! Бір ана Шымкент улаятынан зі ткен жылы сексен мы сом кміс ашамен зекет алан жо па. Ал хараж салыынан келетін пайданы айда оясы? Он бес, жиырма таип жер бір ош болады. Бір оштан жылына орта есеппен елу бес пт бидай хараж алынады. Сонда р улаяттан е кем дегенде ыры мы кміс ашадай пайда тседі. Бл — бл ма, Мхамбет пайамбарды діні бойынша р ыры ойдан бір ой садаа алынатын болса, біз р йден жылына алты ой садаа алмаймыз ба? Ал шптен, кмірден, сексеуілден алынатын хараждарды айда оясы! Хараж бен зекеттен баса да пайда аз ба? Олар бекіністерді абыраларын, апаларын жндеулері керек. оан бектеріні бау-башасын, салан ауын-арбыздарын арап, ал соыс бола алса, здеріні ат-клігімен, ару-жараымен тлеусіз-нсыз ызмет істеуге міндетті.

Осы салматы брін де арамаымыздаы аза ауылдары ктеріп келе жатан жо па? И, ктеріп келеді… Біра нін шыармай жр ме?

Бан:

Келі тбім деп алады,

Кеусенім деп алады.

тыра зекет деп алады,

оша зекет деп алады.

Арадан келген сор Найман

А-та болып алады, —

деп Жанкісі жырауды оан ханы лімге айтаны айа емес пе?..

Осыларды брін Саржан да, Бегдербек те біледі. Сондай орлыты бастан кешкен аза скер жинап басы осылар жадай туса е алдымен ауызды оана салмаанда кімге салады? Бгінгі кнге дейін шыдап келсе, онысы оан Россия патшасына арсы жрдем берер деп сеніп келгені. Тбі е кшті жауы Россия патшасы екенін асым тре балалары біледі. Егер оны отарлыынан тыла алса, оан хандыынан тылуды оай деп ойлайды блар. Сондытан да жрдем ктеді. Ал оан хандыыны берген жрдемі ана жыл- ы… Мндай жрдемнен азаа келер пайда жо. Енді блар бізсіз бастарын оспа. Жо, басын біріктіре алан дшпаны айралан ылышпен те, абайлап стамаса олыды алып тседі. Іштегі шбар жыланды асырауды ажеті жо, одан дер кезінде арылан жн».

Саржан сраа арсы сра айтарды.

— лде сіз бізді Россия патшалыымен рысанымызды натпайсыз ба?

— Бекер йдейсіз, — деді сзін соза шбегі. — Егер мынау а саалым орысты анымен боялса арманым жо. Біра азір мселе онда емес…

— Енді неде?

Бегдербек Саржана клімсірей арады.

— азата маал бар емеc пе… «зім асыраан кшігім зімді апты» деген?

Саржан тнжырап кетті.

— ай кшік ай кшікті асыраанын анытаса нетті.

шбегі брынысынан да клімсірей тсті.

— азата таы да бір маал бар емес пе, дастаран асында отырып она аяын алша ксілмес болар деген?

— И, сзііз дрыс, кей она аяы сонау Соза, Сайрам, Амешітке дейін ксіліп жатан жо па? Ондай масыл она, масыл аайына аяыды тарт дейтін, тте дние-ай, кшті жоы-ай!..

Бегдербек Саржанды сзінен стады.

— Бас осып, кш жинау дегендегі масаты сол екен о й.

ызу анды Саржан абайсызда от басып аланын тсінді. Айтылан сз, атылан опен те, айтып алар дрмен айсы. Осы ааттыынан іштей ызаланып, сазарды да алды. Ал Бегдербек болса жауыны тпкі сырын оай аш- анына мз болып, енді шындап клімсіреді. «Бас осып кш алса, зіе тарпа бас салайын деп тран жауды алай босатып жіберуге болады? Жо, кешірілген жау — е ауіпті жау».

— Алдияр тасыр, — деді енді Есенгелді сзге кірісіп, — жерді шылай берсе шыр болады, денеді шылай берсе жара тседі… Елімізден, жерімізден айырылып жргенде не етесіз бізді жанымыза жара салып? Россия патшасына арсы шыамыз деп сізбен бірге бір айыа мініп едік, сол айыты бір жааа жетуі керек те еді. Айран срай келіп, шелегіді жасырма дегендей, шын ойымызды айтайы. Ташкенттік збек аайына сонау Сарыараны жерін ора деу иын, ал а патшадан тартып пер деу тіпті орынсыз. Сыбырлап сйлегенді дай естімей ме, орыс солдатын жеетін оанда да кш жоы зіізге аян. Сондытан бізді тінішіміз…

— Жааы Саржан мырза айтан ой?

— И, мал ашуы — жан ашуы, жер ашуы — ел ашуы. аза ел болып бас осса, кім біледі, бір кемерге жетіп те алар ма еді, айтер еді… Алдияр тасыр, жаралы жолбарыс жарасыз жолбарыстан ер келеді. Біз азір жаралы жолбарыспыз. Жауымыза аямай шабуымыз зады.

«И, мен де сендерді жаралы жолбарыстай пиылдарынан орамын, — деді ішінен Бегдербек, — сондытан да сендерді темір шынжырда стау е тиімді діс».

Біра Есенгелдіге згеше сра берді.

— Жарайды, аратау, Шу, Сыр бойыны азатарыны басын осуа біз рсат берейік делік. Сонда олдарынан не келеді? Ол кш тым жеткіліксіз емес пе?