скерде бдан былай арай мыты тртіп орналсын деп шешті жиналандар. Тртіп бзушылара Кенесары «шы» деп аталатын жаа жазаны олдануа рсат етілді. «Шы» тртіп бзан адамны бетіне ылышпен, не найзамен белгі салу. Мндай белгісі бар жауынгер зіні айыбын ерлікпен, немесе адалдыымен ана жууа тиісті. Екі рет «шы» белгісі салынан адам — билер сотына тседі, малмен, не баса ауыр шарамен жазаланады (й ішінен бір жыл блек стау, не болмаса ой батыру трізді). ш рет «шы» белгісін алан адам, Кенесары тобынан уылады, ал жазыы ауыр болса, лім жазасына бйырылады. Жаа хандыа осындай тртібі кшті скерді керектігін айта келіп Кенесары, «азаты ататы ханыны бірі асым соысты жасы крмесе де, арамаындаы бір миллион жанны трттен бірін ата ондырып, найза статтыран екен. Екі жз елу мы скері бар асым ханны айбарынан сескеніп, еш жауы оан арсы соыс аша алмаан. Ал бізді заман ондай заман емес, ш жаынан бірдей аптаан жау. Олара жем болмау шін бізге айбарлы ол керек. азір арамаымызда бала-шааны осанда бір миллиондай адам бар. Бгінгі бала ерте жауынгер. Миллиона таяу жаннан жиырма мы сарбаз шыар деп сенемін, — деп сзін бітірген. Ру басшылары, батырлары Кенесарыны бл ойын малдаан. Жне уделерінде де трды. Келесі жазда Кенесарыны арамаында жиырма мы скер болды.

Екінші аралан — алы скер жинаумен байланысты оны жабдытау мселесі еді. Кеес бір ауыздан хандыа жататын елден салы алынсын деп шешті. Салы екі трлі болсын делінді. Бірі мал салыы «зекет». Екіншісі «егін салыы «шір». Зекетті млшері: ыры араа дейін салы салынбасын, ырытан жзге дейін малы бар адам бір ара, ал жзден арты малы бар адам, жзден арты р ыры арасынан бір бас беретін болды. Ал «шір» салыы жайында, осыншама скерді асырау шін р егіншіні жылда алатын бидайыны оннан бірін хандыты оймасына йылсын деп шешті жиналандар. Егін салыына келгенде кеесте бірталай сз ктерілді. Кенесары, арамаындаы Торай, Ырыз, Сырдаря, Іле зендеріні бойы мен кптеген клдерді жаасын жайлайтын елдерден бдан былай арай егін шаруашылыымен атты шылдануын талап етті. йткені Орынбор скери губернаторына арайтын аза ауылдары кптен бері-а егін салуа марланан-ды. Біра бан Перовский де, одан брыны Орынбор скери губернаторы граф Сухателен де арсы болып келген. Екеуі де азаты тек мал шаруашылыынан аумаанын жасы крген. Сухателен: «азатар еш уаытта да асты екпеулері керек, ешбір ылым тгіл, тіпті бірде-бір ксіп білмей, мір-баи мал баып ана кшіп жрулерін бар жан-тніммен тілер едім», — деген пікірді малдаса, ал Перовский егінді тек казак-орыстара салдыртып, азатарды астыты солардан ымбат баамен сатып алып труа мжбр етуді дрыс крген. Бл туралы генерал Обручев зіні соыс министріне жазан баяндамасында: «Брын мені орнымда болан генерал-адъютант граф Перовский, азатарды егін егіп, отырышылыа айналуына те-мте арсы болып келген. Оны бйтуіне азатар здері еккеннен грі, астыты бізден сатып алып, Россияа байлаулы бзаудай тырп ете алмасын деген ой себеп болан», — деп Перовскийді ойын дрыс жазан.

Сондытан Орынбор шекарасында отырышы аза поселкелері пайда бола алса, оларды алдыменен граф Сухателен, одан кейін генерал-адъютант Перовский жойып отыран.

шпес барымта, жт, оны стіне Россия солдаттары мен зіні сарбаздарыны шабуылынан арамаындаы елді тіпті ждеп кеткенін Кенесары жасы білетін. Сол себепті кей аза ауылдарыны егін егумен шылдануы оларды з шаруасын ктерумен атар, болаша алы скерді астыпен амтамасыз ететін е тиімді жол деп тапты.

Бл мселені араанда таы бір ойланатын жадай туды. Ол — салытарды кім жинайды жне алай жинайды деген мселе еді. Брын патша салыы болсын, оан хандыы салыы болсын, р руды, р ауылды басты адамдары жинайтын. Кеес Кенесарыны тініші бойынша бл тртіпті де згертті. Зекет, шір бдан былай арай р ауылдан, р рудан Кенесары зі белгілеген жасауыл арылы жиналсын делінді. Кенесарыны бндаы ойы, аза жеріндегі жоары кімет — ханны дрежесін ктеру еді. Жиналандар бан да кнді.

шінші гіме — ел билеу, кімдік жргізу, билік айту жайында болды. Брын ел арасыны дау-жанжалдарын, барымта, жесір дауын ру билері, асаалдары шешетін. Осы кеестен бастап мны брін р рудан Кенесарыны зі таайындаан билер шешсін десті. Бндаы саясат таы да хандыты дрежесін ктеру еді. Екі руды болмашы таласы, жесір ісі, яки шабынды дауы секілді жеіл шешілер жанжалды да, осы Кенесары бекіткен билер арайды. Ал кісі лімді барымта, ел шабу трізді ауыр ылмысты істі ханны зі шешеді. Кенесары арамаындаы ел мен Россия империясына жататын рулар арасындаы таласты аа слтандар арайтын болады. Ал кейбір асынып кеткен іс болса, Орынбор шекара комиссиясына хат жазылып екі жа бірдей шешімге келуді дрыс тапты. Кенесары арамаына жатпайтын руларды таласы, егер екі жа бірдей келісіп хана жгінісе келсе, хан жарлыымен таайындалан билер кеесіп кім айтулары ммкін деп табылды. Осы мжілісте Кенесары аза еліні бірлігін бзады деп ру арасындаы барымтаны тыйдыру ісін дейілеп: «Брын есікте жрген л лсе ожасы н тлемейтін. л да ел орауа жарайтын жан» деп лген ла н тлететін еткізді.

— Тртінші жне е аыры мселе — сауда-сатты жайында еді. Брын Кенесары аза жерін Россия патшасына Шыыспен сауда-сатты жргізу шін керек деп ана ойласа, енді салынып жатан бекіністерге, кшіп келіп орналасып жатан казак-орыстара арап бны брі отарландыру саясаты екенін тсінген. Брын керуендерді тонап, Россия мен Орта Азия хандытарыны сау- да-сатты байланыстарын бзып келсе, енді бл саясатынан айтты. Керуенді ткізбеуді орнына салы салынсын делінді. Бл салы р трлі болуа тиісті. зіне дрыс арай бастаан елдерден, рулардан аз, ал теріс арайтын жрттан кп алынады. Мысалы, Жаппас руыны р осынан ш тйе, жиырма трт зат, татар саудагерлеріні осынан бір ат, сегіз зат алса, бар саудагерлеріні осынан тоыз зат ана салы алынылып, ал арын руларыны керуендері тіпті тегін тетін болсын деп бекітті.

Бнымен атар мжіліс шекара орыс поселкелерімен орынсыз жанжалды тотатып, олардан асты сатып алу ісін жнге ойсын деді. Сонымен атар скерге керек ару-жара, орасын, о-дрімен амтамасыз ету шін Хиуа, Барлармен де сауда-сатты арым-атынасыны кшейтілуін талап етті.

Осындай шешімге келген ру бастары батыр, слтан, би асаалдардан Кенесары таы да бір зіне те керекті билік алды. Ол Ханды Кеесі жайында еді. білайыр баласы Нралы кезінде Абылай тсында жойылып кеткен хан жанындаы Ханды Кеес айтадан рылан. Бра ол Ханды Кеесті аы лкен болатын. Хан крделі мселені Ханды Кеессіз шешуге тиіс емес-ті. Егер Ханды Кеес дрыс крмесе, хан андай ойлаан іс болса да бас тартуы керек-ті. Кенесары жанынан да осындай Ханды Кеес рылды. Біра бл Ханды Кеес аылшы ретінде ана таайындалып, барлы билік ханны з олында алды. Оны шешімі кімге болса да за, Ханды Кеесте олбасшы батырлар да, арамаындаы ел де хан шешімін блжытпай орындауа тиісті делінді.

Кздеген арманына жеткен Кенесары, мжіліс біткеннен кейін е жаын серіктерімен таы да біраз аылдасып, кейбір скер тобыны ойын-нерін кріп, бір жетіден кейін ара Торайдаы з ордасына айтты. Кп кешікпей хан тірегіндегі жайылыма жасатарын ертіп зге батырлары да жинала бастады. Жаа алан тжырым бойынша скери ойын ыза тсті.

Билікті брін олына алан Кенесары енді ханды мірін жргізіп, кектескен руларынан, тіпті кейбір жеке адамдардан шін алуа кірісті. Ол Орынбор скери губернаторына жататын орыс поселке, бекіністеріне тимей, бл ісін Батыс Сібір генерал-губернаторыны шекарасындаы бекіністер мен зіне баынысы келмеген аза ауылдарын шабуылдаудан бастады… Енді екі жатан бірдей ан тгіс кшейе тсті.

Кенесары жазды ортасында Торай бойына жаа келіп жайлауына онан Жаппас ауылдарын шапты. Алтыбай слтанды ат бауырынан ткізіп жаралап, ос ызын бірдей ат артына мінгізіп, аулына алып келді де осы айаста кзге тскен екі сарбазына зорлап осты. Мндай орлыа шыдай алмаан Алтыбай кп кешікпей айтыс болды. лер алдында немере інісі Жанабыла «тірі жрсе мені кегімді асым балаларынан алсын» деп аманат айтты. Брыннан да ш Жанабыл, енді бар ызасын ішіне тйіп Кенесарыны мататын жол іздейді. Таба алмайды. ол жинап аулын шабуа бата алмады. Бірнеше рет скер срап Орынбор бастытарына барды. Кенесарыны айтаны келді, з бекіністеріні мазасын алмаан со, Алтыбай шін соыс ашуды жн крмеген скери губернатор «оя тр» деп Жанабылды тотатты. Кенесары хандыын біржолата ртпа болып дайындала берді. Тіпті Кенесары зірге адаса трсын дегендей, Орынбордаы Кнімжана брыныдай ысым крсетпей, асындаы кішкентай балаларын орысша оытуа рсат етті.