“Sdaqtli v vicdanli kommunist idi!”

Xalq arasinda bel bir deyim var ki, m"utssir, hssas insanlar "ozlrinin erkn hyatini cox kicik yaslarindan yadlarinda saxlayirlar. Yeri glmiskn qeyd etmk istyirm ki, bu x"ususiyyt hr ks nsib olmur. C"unki bunun "oz"und, bir bxt, bir tale, bir qanunauygunluq yasanir, h"okm s"ur"ur, g"orsnir. Bu, n"oqteyi-nzrdn M"usl"um"u tez tsirlnn, "uryi yumsaq, hssas insanlar qrupuna aid etmk olar. M"ugnni hyatda s"ubut etdi ki, hqiqtn o, g"oz"u tox, qlbi inc, daima k"omk li uzadan, hec kimin xtrin dymyn, tez inciyn, nazik"urk birsi Allah bolubnd. Mhz, buna g"or d, m"usl"un erkn yas d"ovr"un, "umumiyyyytl, usaqliq illrin syaht etmk, olduqca maraqlin "ust"un sin v aydinliq gtir.

O deyirdi: “Bilmirm, blk mn o qdr sentimentalam ki, erkn hyat trzim, onu yadda saxlamagim haqqinda danisiram. Mnim ilk duygularimdan biri: k"uc il birlikd getdiyim day Qrunya xalanin yumsaq v isti llri olubdu. Usagin day il gzintiy cixmasi, hm yaxsi, hm d rahat olur. Bir df, mn Qrunya xala il shr gzmy cixdim. Evdn buraxilmagimdan istifad edn qari mni kilsy apardi. Indiy kimi titryn samlar, tmtraqli pravoslav kilssi, yanan b"uxurun iyi yadimdan cixmayibdi. Sonralar mn m"umk"un ola biln m"uxtlif konfekssiya, ayin v mrasimlrin sahidi oldum. Ancaq rus kilssi hmislik yaddasimda nagil teremi kimi bdi olaraq qaldi…”.

Usaqliq illri il bagli M"usl"um"un s"oyldiyi bzi fikirlri b"ut"un usaqlara samil etmk olar. Onlara el glir ki, usaqliq illrini oldugu kimi xatirlaya bilirlr, amma hqiqtd bu hec d bel deyil. Onlarin "ozlri haqqinda danisdiqlari sad txyy"ul"un mhsuludu, c"unki beyinin "oz"un"un yadda saxlama, daha dogrusu, yada yazma prinsiplri m"ovcuddu v bu elm ilm ils"ubdi. Ancaq M"usl"um kimi iti zkaya, phenomenal yaddasa malik olan insanlar bu n"oqteyi-nzrdn, istisna tskil ed bilrlr. Bu, yadda saxlamani usaqliq d"ovr"un"un ilkin v ya orta mrhlsi kimi d qbul etmk olar. Ushaga nagillarin danisilmasi il, usagin nagillari "oz"un"un oxumasi arasinda mlli-basli, xeyli zaman dayanir. Lakin burda, M"usl"uml tamamil razilasmamaq qeyri-m"umk"und"u. Onun flsfi yaddasa malik olmasi hec kim "uc"un sirr deyil. Bunu, hm d onun zbrdn bildiyi v m"uxtlif dillrd sslndirdiyi opera, ariya, operetta v coxsayli neopolitan, estrada v bstkar mahnilari s"ubut edir. O ki, qaldi dahi insanin usaqliq illrin, burda cox xos mqamlar, m"oc"uzlr gizlnir. Odur ki, kicik bir xatiry m"uracit etmk, mnc, yerin d"usr. M"usl"um yazirdi:

“Geclr day Qrunya mn nagil danisardi. Xos mramli, mrhmtli, "ury yatan xalq nagillari. Sonralar mn oxumagi "oyrndim v Puskinin nagillarini oxudum. Puskinin daysi Arina Rodionovna haqqinda bildim. Nagila olan mhbbtim bug"un d m"ovcuddu. Mn, Disneyin b"ut"un filmlrini toplamisam. Ushaqliq maragim yetkinlik yasinda artiq fantastikaya cevrildi. Axi, fantastika "oz"u d nagildi…”.

Msly bu n"oqteyi-nzrdn yanassaq M"usl"uml bagli bir cox maraqli hadislrin canli istirakcisi olariq. Onun, babasi bd"ul-M"usl"umdn yadigar qalan musiqi altlri, sasn d, skripka il olan rftari, nnsi Baydag"ul xanimin sandigini acmaq istmsi, onu tokla qorxutmasi, misi Cmalddinin xidmti tapancasini dolabdan g"ot"ur"ub mktb aparmasi, musiqi m"ullimsinin cantasindan araq s"ussini cixartmasi v basqa bu kimi macralari v ya minyt"urvari hekaylri hr ks "uc"un xos bir xatir, m"ugnninin usaqliq d"ovr"un kicik bir syaht kimi qbul oluna bilr. O yazirdi:

“Babamdan klarnet v skripka miras qalmisdi. Dogmalarim vvlc mnim skripkada ifa etmyimi istyirdilr. Mn, onda bildim ki, musiqinin sirlrini yenic "oyrnmk istyn usaq "uc"un skripka n demkdi. Skripka royal deyil ki, istdiyin toxmacigi v ya dili sixasan, o da sn ss versin. Skripkadan canli ss ld etmk "uc"un n is x"ususi hrkt etmyi bacarmaq lazimdi. ks halda yayi tel ckmkl, sanki, mixi s"usy s"urtmkdn d, pis ss almaq olar”.

gr, M"usl"um Maqomayevin sxsi etirafina arxalansaq, tam minlikl onun usaqliq illrind sakit tbitli olmadigini s"oyly bilrik. Mn, bunlari onun babasindan yadigar qalan skripkanin basina gtirdiyi oyunlarda, texniki oyuncaqlari sindirmasinda, hmcinin, bir cox basqa hrktlrind m"usahid etc. Atalar mslin v yaslilarin dediklrin istinad edrk bel bir qrara glmk olar ki, adtn dcl, nadinc v suluq usaqlar yasa dolduqca pis vrdislrini dyisir, daha inamli, daha bacariqli v daha istedadli g"or"un"urlr. G"orsn m"ugnninin bu msly m"unasibti nec idi?

O, yazirdi: “Yaxsi yadimdadi , hr elektrik-texniki xosa glmyn is "ust"und mni yamanca danlayirdilar. Nnm mnzild hr hansi bir seyi g"ot"urmy c"urt etmirdi, qorxurdu, el bilirdi ki, mn nyi is d"uzg"un birlsdirmmism, birdn onu tok vurar. Bir df, mhz bel oldu. Bu, nnmin metal carpayiya toxunmasi zamani bas verdi… Mnim usaq maragimdan irli glrk skripka cox zrr ckdi. Mn, ondan ss cigartmaga calisirdim: qrara aldim ki, onun icin baxim, g"or"um orda n var, niy skripka ss cixarmaq istmir?”.

M"usl"um"un Baydag"ul xanimin bzkli sandigi il bagli maraqli epizodu xatirlr kitabinda isiqlandirmasi mnim cox xosuma gldi. Yqin yasca b"oy"uk insanlar mniml tamamil razilasarlar ki, vaxtil hr bir azrbaycanli ailsind bzkli sandiq tapmaq m"umk"un idi. Mhz, mni g"uld"urn, hm nnmin, hm d S"ozs"uz ki, bu xatirlri tzlyn m"ulayim, o c"umldn dogma g"ul"us idi. Hmin sandiqlar nnlrimizin hyatinda m"uh"um rol oynayirdi. n yaxsi v qiymtli syalari onlar "om"urlrinin sonuna qdr hmin sandiqlarda qoruyub saxlayirdilar. G"orsn M"usl"um"un nnsi Baydag"ul xanim hmin g"ull"u sandiqda hansi qiymtli v onun "uc"un ziz olan syalari qoruyub saxlayirdi?

M"usl"um xatirlrind yazirdi: “Babamdan yadigar qalan syalar arasinda ndns nnmin dmir "uzrind d"oym "usulu il hazirlanmis v "uc qifilla baglanan cox b"oy"uk, g"ull"u v g"ozl sandigi yadima d"usd"u. Hmin sandiq mnd "oz"un qarsi hvs, tsir, cazib yaradirdi. Sanki, mni "oz"un ckirdi. Mn, Baydag"ul nnmdn sorusdum: Onun icind n var? Cavab birmnali oldu: hmiyytli hec n.

Mn, ona inanmadim. Fikirlsdim ki, yqin sandiqda sirli n is qorunub saxlanilir. Basqa c"ur olsaydi nnm onu acardi v orda olanlari mn gostrrdi. Ancaq nnm sandigin acarlarindan ayrilmirdi: htta, yatanda, uzananda, bel, onlar yaninda olurdu. Bir df "oz"um"u yuxuluga vurub nnmin otagi trk etmsini g"ozldim. O, otaqdan cixan kimi cld acarlari g"ot"ur"ub hr "uc qifili acdim. Acarlari yerin qoyub yenidn yatagimda uzandim . Nnm otaga d"ond"u, mn is guya ki, yuxudan tzc durmus kimi yuyunmaga getdim. Birdn nnmin cigirtisini esitdim: o, sandigin acildigini v acarlarin mnim limd oldugunu basa d"usm"usd"u. Mnd bel bir fikir formalasdi ki, nnm hr bes dqiqdn bir sandigin qifillarini yoxlayir. Sandigin qapagini qaldirib icri baxmaq, orda nyin oldugunu g"ormk mn nsib olmadi. Sirr, el sirr olaraq qaldi.