Яе пачала біць ліхаманка. Уся закалацілася. Івана Васільевіча нават нядобра кранула: так перажывае смерць таго падлюгі?

— Табе холадна. Ідзі ў клас.

— Б-б-ожа мой! Столькі я ж-жыла с-са страхам, што ён… з-знойдзе нас, в-вернецца. Я магла б і-інакш жыць. Зусім інакш! — яна кінула гэтыя словы, як папрок: чаму Антанюк маўчаў?

Тады ён зразумеў усю трагічнасць яе больш чым дваццацігадовага быцця. Бясстрашна кінула дом, мужа, які здрадзіў усяму, што для яе было дарагое, і паехала ў лес, у завіруху, у невядомасць. А пасля… пасля, калі прыйшлі перамога і радасць, яна жыла са страхам — можа вярнуцца ён, сказаць Віталіі, хто яе бацька… Была віна, але ён прыняў пакаранне, пакуты… Дачка можа дараваць. А яна не магла. Яна адчувала, што не зможа дараваць. Ніколі. Якое пакаранне той ні прыняў бы. Які б спакутаваны ні вярнуўся. Як бы ні прасіў.

А ён, Антанюк, не падумаў пра гэта раней! Выходзіць, дрэнна ўсё-такі ён ведаў гэтую маленькую, здавалася, бездапаможную жанчыну, якую некалі пакахаў. Не, яна не слабая, не спалоханая. Яна такая ж, якая была і тады, у лесе, — ціхая, непрыкметная, адданая таму, каго пакахала, але мужная. Аднак другі час — другая мера мужнасці.

— Прабач. Я думаў — так лепш.

— Бо-божа мой! Столькі гадоў!

— Супакойся. Ты ўся дрыжыш. Ідзі ў клас, — Іван Васільевіч павёў яе да школы, не выпускаючы рукі.

На ганку Надзя сказала:

— Я не здолею весці ўрок.

— Скажы, што да цябе прыехаў госць. Дай ім заданне. Папрасі пасядзець ціха. Ты ж абяцала мне.

Яна пастаяла, падумала. Пасля сказала:

— Я баюся заходзіць у клас. Баюся — расплачуся. — На нямое запытанне — чаму? З-за чаго? — крыва ўсміхнулася: — Бывае, што хочацца паплакаць.

— Чакай, я сам скажу.

— Нядобра, Іван.

— Усё добра. Я ўсё яшчэ партызан.

Ён рашуча ўвайшоў у клас. Вучні шуганулі ад вокнаў, ад дзвярэй за парты. Нядружна падняліся і яшчэ менш дружна адказалі на прывітанне — «рассыпалі гарох». Моцна іх здзівіла такое нечаканае ўварванне ў клас незнаёмага дзядзькі.

Іван Васільевіч звярнуўся да іх, як да зусім дарослых:

— Таварышы! З Надзеяй Пятроўнай мы разам ваявалі. Я камандаваў брыгадай, яна была партызанкай, санітаркай нашай і гаспадыняй. Мы не бачыліся многа гадоў. А госць ёсць госць. Яго трэба прыняць. Не так хіба?

— Так! — адказалі хорам, больш дружна, чым віталіся.

— Надзея Пятроўна просіць вас пазаймацца самастойна. Згода?

— Згода!

— Не так гучна, а то мы падымем на ногі ўсю школу.

— А тут толькі тры класы.

— Усё адно. Вы абяцаеце паводзіць сябе так, каб на вас не было ніякіх нараканняў?

— Не будзе!

— Раскажыце нам, як вы партызанілі,— голас з задняй парты, дзе сядзелі хлопцы.

— Я магу расказаць, але, безумоўна, не зараз.

— Дык вы ж ненадоўга.

— Я пастараюся знайсці час… З дапамогай Надзеі Пятроўны.

— Дык можна лічыць, што мы дамовіліся?

— Дамовіліся!

Іван Васільевіч хацеў быў выходзіць, але яго спыніў дзявочы голас:

— Паліто Надзеі Пятроўны.

Паліто вісела на спінцы крэсла.

Ён узяў паліто, павярнуўся і… убачыў Надзю: яна стаяла каля дзвярэй, спакойная, упэўненая, усмешкай дакараючы яго, як малога:

— Іван Васільевіч дзейнічае па-партызанску.

Вучні засмяяліся. І тут жа пачалі ўпрошваць яе:

— Ідзіце, Надзея Пятроўна. Мы самі…

Яна дала заданне — што прачытаць тут, у класе, і дома.

Іван Васільевіч памог настаўніцы апрануць паліто. На праяўленне такой звычайнай ветлівасці сельскія вучні глядзелі з цікавасцю: дзяўчаты — з прыкметным захапленнем (нам бы такая ўвага!), хлопцы — з іранічнымі ўсмешкамі.

Калі выйшлі ў калідор, Іван Васільевіч спытаў:

— Табе расхацелася плакаць?

— Мне расхацелася плакаць.

І змоўкла. Упершыню ён адчуў няёмкасць ад яе маўчання. Яно адчужала, аддаляла яе. Надзя ніколі не была гаваркая. І раней, нават тады, у маладосці, яна магла падоўгу маўчаць. Але тады яно было інакшае, яе маўчанне.

Самае дзіўнае, што і сам ён адчуў раптам сябе тым юнаком, які не ўмее, баіцца вымавіць пры жанчыне двух слоў. Здавалася, што ўсё, што ні скажа, будзе неўпапад.

Сказаў:

— Трэба вучыць дзяцей этыкету.

— А што, яны не ўмеюць?

— Каб іх не здзіўляла, што мужчына памагае жанчыне апрануць паліто.

— Хіба гэта галоўнае?

Іван Васільевіч адчуў, што чырванее. Сапраўды, знайшоў праблему!

«Здаецца, дурнееш, Антанюк. Спаўзаеш на інтэлігенцкую драбязу».

Каб хоць нечым разварушыць яе, вывесці з задумлівасці, прымусіць гаварыць, спытаў нясмела:

— Надзя, я прынёс табе непрыемнасці?

Жанчына спынілася пасярод вуліцы, павярнулася да яго, глядзела ў твар адкрыта, шчыра, добра, але без той закаханасці, якую ён заўсёды бачыў у яе вачах раней.