— Іван! Ты прыносіў мне радасць. Заўсёды. І цяпер… Але радасці розныя. І не кожная патрэбна… Не кожная, Іван…

— Я разумею, — цяпер ён такі сапраўды ўсё разумеў, бо зноў у адзін міг ахапіў усе падзеі ў іх складанай узаемасувязі, быццам сабраў у адзін фокус. А то як бы правалы былі: думаў пра адно і забываўся на другое. Думаў, напрыклад, як яна прыняла вестку аб смерці Сваяцкага, і не звязваў гэтага са сваім прызнаннем Віце, яшчэ з адной маной, няхай і бязгрэшнай, якую ёй, маці, належыць ці прыняць, ці адкінуць.

Раптам захацелася, каб Надзя не прыняла гэтай маны — яго бацькоўства. «Радасці розныя… не кожная патрэбна». Усё жыццё ён казаў людзям суровую праўду, змагаўся за праўду. І раптам мусіць маніць. Няхай бы дзяўчына паслала такога тату да д’ябла. Было б прасцей. Але не паслала, не абурылася. Прыняла амаль спакойна. Даравала маці яе ману.

Надзя маўчала. Сустрэчныя жанчыны віталіся з настаўніцай і з цікавасцю разглядалі яе госця. Можа некаторыя старэйшыя помнілі яго па ранейшых рэдкіх адведах. Хоць калі тое было! Не вельмі ён паказваўся на людзі.

Выходзіць, Надзя таксама не адкідае яго маны. Прымае. На ганку свайго дома спынілася, цяжка ўздыхнула.

— Табе сорамна перад Віталіяй?

— Не. Я ўсё перажыла ўжо. Перажыву яшчэ адзін папрок. А тады можа ўсё стане прасцей. Для мяне. Я стамілася, Іван, — яна лёгка сціснула пальцы яго рукі, не то дзякуючы, не то ласкава дакараючы.

Віталія, калі яны ўвайшлі ў хату, прыжмурыла свае трохі мангольскія вочы, іранічна агледзела іх — так бесцырымонна, што нават Івану Васільевічу зрабілася ніякавата.

— Што, старыя грахаводнікі, змовіліся? — і весела засмяялася. — А вы падобныя адно на аднаго. Далібог. Маленькія, але ўдаленькія.

Маці разгубілася.

— Віта!

— Што, дарагая матуля? Зараз будзеш чытаць мараль, што я нядобра паводжу сябе? Так?

— Не. Не будзе. Больш не будзе, — адказаў Іван Васільевіч, каб звесці размову на жарт.

— Больш не будзе? Дзякуй. Нарэшце я атрымала права на самастойнасць! — і зноў засмяялася. — Гляджу я на вас — і смех апаноўвае. Вельмі ж вы не падобныя на палюбоўнікаў. На тых, што ў раманах.

— Віта!.. — Надзея Пятроўна загарэлася, як дзяўчынка.

Іван Васільевіч сказаў сур’ёзна:

— Табе не да твару цынізм, Віталія. Ты абражаеш маці. Завошта?

— Мама не абразіцца. Не бойцеся. Калі вы раскрылі сваю тайну, то няма чаго прыкрывацца фігавым лістком. Гэткія галубкі! Ай-яй.

Нават яго, старога зубра, яна прымусіла пачырванець.

Пасля яна амаль увесь час адносілася да іх, як адносіцца шматвопытны дарослы да дзяцей, — не прымала сур’ёзна іх словы, учынкі. Зрэдку, праўда, прарывалася ўвага да Івана Васільевіча — цікавасць і нават клопат.

Вельмі можа быць, што ёй, якая не мела бацькоўскай ласкі ў маленстве, хацелася адчуць гэтую ласку цяпер. Але яна стрымлівала сябе, спрытна хаваючыся за іронію, за жарт. А можа сапраўды ёй, чалавеку з гумарам і нігілізмам, што ўласцівы пэўнай частцы інтэлігенцкай моладзі, уся гісторыя гэтая здаецца камічнай? Не вельмі можа ўзварушыла яе з’яўленне бацькі. Якая розніца — ёсць ён дзе ці няма, галоўнае — існую я. Увесь свет — ва мне і для мяне. А ўсе сваяцкія адносіны, сынава, доччына, бацькоўская любоў — усё гэта анахранізм. Ёсць і такая філасофія сярод моладзі. Лада часам, каб нагнаць страху на маці, расказвае пра падобныя погляды студэнтаў.

Праўда, ён, Антанюк, ніколі сур’ёзна не слухаў такія расказы. Лада — фантазёрка. І не верыў у такую «філасофію», якая, на яго думку, магла быць або бяскрыўднай балбатнёй мамчынага сынка, якому хочацца пакрасавацца, або — вось гэта небяспечна! — злосцю і зайздрасцю хлопца, які не ведаў бацькоўскай ласкі.

Віталія не падобна ні на таго, ні на другога. Наўрад ці маглі раней узнікнуць у яе такія думкі. У яе былі слава бацькі і гарачая любоў маці.

Проста яна, інтэлігентная дзяўчына, добра разумее становішча чалавека, у якога сям’я, ухваляе высакароднасць маці, яе бескарыслівае адданае каханне. Таму і сустрэла так цвяроза неспадзяванае прызнанне. Не стане ж горш ёй ад таго, што бацька, вядомы партызанскі камандзір, жывы і здаровы.

Дачка і маці пачалі гатаваць абед, незвычайны, святочны.

Іван Васільевіч прылёг на канапе ў чыстай палавіне і ў хрэстаматыі з цікавасцю чытаў «Капітанскую дачку» — даўно не чытаў, не трапляла на вочы.

Жанчыны ціха перагаворваліся паміж сабой — слоў не разабраць. Віталія часта прыглушана смяялася. Усё яшчэ, відаць, кпіла з маці.

Магчыма, ён заснуў на нейкі міг. Але пачулася раптам, што Віталія засмяялася нядобра, зларадасна. Тады зноў з’явілася трывога. Здалося, што яна ўсё ведае — пра Сваяцкага і ўсё іншае. І хоча злосна пажартаваць, каб адпомсціць і маці, і яму, Антанюку. Адпомсціць за сапраўднага бацьку. Там, у раёне, куды яна ездзіла, ёй мог напаткацца чалавек, які або не ведаючы, або наўмысна расказаў пра Сваяцкага не тое, што было ў сапраўднасці. Нехта ж тады, калі ён знік, пусціў легенду, што намеснік начальніка раённай паліцыі падаўся ў партызаны, што і ў паліцыю ён быў засланы партызанамі. Але няўжо яна магла так доўга маўчаць, не сказаць маці? Няўжо знарок чакала яго, Антанюковага, прыезду? Не верыла, што ён больш не наведаецца сюды?